Tytus Chałubiński

„Król Tatrzański” urodził się 29 grudnia 1820 roku w Radomiu. Był lekarzem, botanikiem – badaczem flory Tatr ‒ taternikiem oraz społecznikiem zasłużonym dla rozwoju Zakopanego i poprawy bytu górali podhalańskich.

W latach 1838–1840 studiował medycynę i botanikę w Wilnie, a następnie w Dorpacie (1840–1842) i Würzburgu (1842–1844). W roku 1845 osiadł w Warszawie, gdzie z biegiem lat zyskał sławę znakomitego lekarza i ofiarnego działacza w różnych dziedzinach życia naukowego i społecznego. W latach 1859–1871 był profesorem chorób wewnętrznych w warszawskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej (1859–1862), a następnie w Szkole Głównej Warszawskiej (1862–1869) i na Uniwersytecie Warszawskim (1869–1871).

Chałubiński angażował się też politycznie: w 1848 roku, jako lekarz, uczestniczył w powstaniu węgierskim, miał też kontakty ze spiskowcami, za co w 1852 roku był pod krótkotrwałym nadzorem policyjnym władz rosyjskich.

Pierwsze pobyty Chałubińskiego w Tatrach datowane są na lata 1852, 1857 i 1858. Zakopane zaczął corocznie odwiedzać od 1873 roku. Zasłużył się wówczas walką z epidemią cholery, czego mieszkańcy nie zapomnieli mu do końca życia. Na rok ten datowany jest również krzyż żelazny, który profesor ufundował i postawił na Gubałówce z okazji pojednania z Krzywickim, pierwszym mężem swojej trzeciej, właśnie poślubionej żony. Spędzając w Zakopanem wakacje, organizował kilkudniowe tłumne wycieczki w góry „bez programu”, za to obowiązkowo z „muzyką”.

Zaprzyjaźnił się z księdzem Józefem Stolarczykiem, któremu ofiarował projekt nowego murowanego kościoła parafialnego, opracowany przez młodego warszawskiego architekta Józefa Piusa Dziekońskiego (budowa kościoła trwała od 1877 do 1899 r.). W latach 1881–1882 wybudował willę (również wg proj. J. P. Dziekońskiego) na rozwidleniu dzisiejszych ulic Zamoyskiego i Chałubińskiego, zwaną początkowo Domem na Swobodzie (od nazwy parceli), a po latach po prostu Domem Chałubińskiego (willa spłonęła w 1946 r.). W 1885 roku, dla swojej córki Jadwigo Surzyckiej, wybudował nieopodal willę Jadwiniówka (proj. J. P. Dziekoński). W 1887 roku osiadł w Zakopanem na stałe.

Chałubiński był na większości dostępnych w tamtym czasie przełęczach i szczytach tatrzańskich, odkrywał też, chodząc z przewodnikami, nowe drogi (np. w 1880 r. na Lodowy Szczyt wprost od południowego wschodu, z Jędrzejem Walą młodszym). Podczas wycieczek gromadził też okazy mineralogiczne oraz botaniczne, m.in. mchy, którym poświęcił dwie obszerne prace: Grimmieae tatrenses (Warszawa 1882) oraz Enumeratio muscorum frondosorum tatrensium, hucusque cognitorum (Warszawa 1886). Jego kolekcje minerałów i mchów dały początek zbiorom przyrodniczym Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem.

Podkreślał walory klimatyczne Zakopanego, dzięki czemu miasto uznano za stację klimatyczną (1886). Był jednym z założycieli Towarzystwa Tatrzańskiego (1873), Szkoły Snycerskiej (1876, późniejszej c.k. Szkoły Zawodowej Przemysłu Drzewnego), kasy pożyczkowej dla górali, czyli Towarzystwa Zaliczkowego (1882), a także Szkoły Koronkarskiej (1884). Zabiegał też o zwiększenie efektywności rolnictwa na Podhalu.

Działalność Chałubińskiego w Zakopanem celnie podsumował Stanisław Witkiewicz, pisząc:

Nie ma zresztą w Zakopanem takiej dobrej sprawy, która by nie była przez niego zapoczątkowana lub przeprowadzona (Witkiewicz S., 1891).

Tytus Chałubiński nazywany jest często „odkrywcą Zakopanego i Tatr”. W stwierdzeniu tym jest pewna przesada, gdyż atrakcyjność Zakopanego, a przede wszystkim Tatr, dostrzegano już na początku XIX wieku. W połowie XIX stulecia istniała dosyć obszerna literatura poświęcona Tatrom, a w 1860 roku wydrukowany został pierwszy polski przewodnik autorstwa księdza Eugeniusza Janoty, co oczywiście nie umniejsza zasług doktora.

Aby go uhonorować, jego imieniem nazwano: ulicę w Zakopanem (1885), Muzeum Tatrzańskie (1888), postawiono dwa pomnik ‒ przy Zakładzie Wodoleczniczym dra Andrzeja Chramca (1898), dłuta Michała Korfala, oraz nieopodal willi profesora (1901–1903), wykonany przez Jana Nalborczyka, a zaprojektowany przez Stanisława Witkiewicza. Ponadto Chałubiński uwieczniony został w nazwach topograficznych Tatr (m.in. jedną z przełęczy nazwano Wrotami Chałubińskiego) oraz botanicznych  ‒ na jego też cześć Marian Raciborski nazwał odkrytą przez siebie tatrzańską roślinę kopalną skrzypem Chałubińskiego (Equisetum Chałubińskii), a botaniczka Jadwiga Wołoszyńska opisanym przez siebie nowym gatunkom bruzdnic nadała nazwy Peridinium Chałubińskii i Chałubińskia tatrica.

Tytus Chałubiński zmarł w Zakopanem 4 listopada 1889 roku i pochowany został na Starym Cmentarzu.

Jego córka i syn, Jadwiga Surzycka i Ludwik Chałubiński, także związali swoje życie z miastem pod Giewontem.