Rodzina Dembowskich

Maria Dembowska (1856-1922)

Bronisław Dembowski (1847-1893)

Maria z Sobotkiewiczów Dembowska urodziła się w Horodnicy na Ukrainie w 1856 roku, a Bronisław Dembowski w 1847 roku w Pułtusku. Z wykształcenia był prawnikiem, pracował jako urzędnik kolejowy. Do Zakopanego przyjechał po raz pierwszy w 1874 roku.

Dembowscy zamieszkali w pod Giewontem jesienią 1885 roku w domu wynajętym od Wojciecha Roja, który nazwali Chata. Po wizycie Stanisława Witkiewicza (na przełomie lutego i marca 1886 roku) zainteresowali się podhalańską kulturą ludową i rozpoczęli gromadzenie kolekcji etnograficznej obejmującej przykłady podhalańskiej sztuki ludowej, rzemiosła oraz przedmioty codziennego użytku. Angażowali się też w działalność społeczną. Z ramienia krakowskiego Towarzystwa Oświaty Ludowej założyli w 1887 roku w Zakopanem Gospodę Ludową, w której miejscowa ludność (głównie młodzież ucząca się w Szkole Zawodowej Przemysłu Drzewnego oraz w Krajowej Szkole Koronkarskiej) mogła zjeść tanie posiłki, służyła też jako miejsce „przyzwoitych spotkań i czytelnia”.

Bronisław Dembowski opublikował kilka cennych przyczynków ludoznawczych dotyczących mieszkańców Podhala, m.in. spisał bajki, które zamieszczono w czasopiśmie „Wisła” (1891, 1892, 1896), oraz Słownik gwary podhalskiej („Sprawozdania Komisji Językowej Akademii Umiejętności” 1894).

Zmarł niespodziewanie w wieczór wigilijny 1893 roku na promienicę, którą prawdopodobnie zaraził się podczas poszukiwań etnograficznych na Podhalu. Został pochowany na Starym Cmentarzu.

Nieistniejąca już dziś Chata stała przy Krupówkach pod numerem 62, pomiędzy Jadwiniówką Surzyckich a Sienkiewiczówką Zofii Zborowskiej (dziś ul. Zamoyskiego), i była swego rodzaju ośrodkiem kulturalnym. W Chacie (przez Sabałę nazywanej Afaparkiem) bywali m.in. Tytus Chałubiński, Władysław Matlakowski , Kazimierz Potkański, Adam Chmielowski (Brat Albert), Helena Modrzejewska, Tadeusz Miciński, Stefan Żeromski, Jan Krzeptowski Sabała, Wojciech Roj i zaprzyjaźniony z gospodarzami Henryk Sienkiewicz. Stałym bywalcem był też Stanisław Witkiewicz, którego, po śmierci Bronisława, połączyła z Marią serdeczna przyjaźń. Była ona nazywana Marą Czarną, a Tadeusz Miciński w powieści Nietota (1910) uwiecznił ją jako Wieszczkę Marę.

Zachował się opis Chaty zawarty we wspomnieniu o Stanisławie Witkiewiczu pióra Władysława Kiejstuta Matlakowskiego, syna pioniera badań nad budownictwem i zdobnictwem podhalańskim:

Dom […] stał z dala od drogi w obramowaniu starych świerków, nad samym brzegiem po drugiej stronie płynącego z Kuźnic potoku, za którym wznosiła się ciemna ściana lasu, zacieniająca okno. Toteż w izbach było mroczno i nieprzytulnie; panował tajemniczy nastrój, potęgowany jeszcze przez nieustanny szum potoku (Matlakowski W. K., 1956).

Maria Dembowska była wierną towarzyszką i opiekunką twórcy stylu zakopiańskiego podczas jego ostatnich lat spędzonych w Lovranie nad Adriatykiem (1908–1915). W zawierusze wojennej przywiozła jego doczesne szczątki do Zakopanego.

Zmarła 24 lutego 1922 roku i została pochowana w mogile męża na Starym Cmentarzu. Zbiory sztuki przekazała Muzeum Narodowemu w Krakowie (m.in. Wiatr halny pędzla Stanisława Witkiewicza), a kolekcję etnograficzną Muzeum Tatrzańskiemu w Zakopanem (kolekcja jest obecnie eksponowana w domu Gąsieniców Sobczaków przy Drodze do Rojów 6, w Muzeum Stylu Zakopiańskiego – Inspiracje im. Marii i Bronisława Dembowskich).